6 - De nacht is nabij

Samenvatting

Kay Redfield Jamison, De nacht is nabij. Naar een beter begrip van het verschijnsel zelfmoord, Uitgeverij Luitingh – Sijthoff, Amsterdam 2001 (1999)

[Delen uit het boek, Douwe Tiemersma]

Proloog

16 Zelfmoord hoeft zich niet te houden aan iets dat op een avond is beloofd, en gedraagt zich evenmin volgens plannen die op heldere momenten zijn bedacht, en gebed zijn in goede bedoelingen. …
De meesten van hen waren jong en leden aan een geestesziekte; allen lieten hun nabestaanden achter met een onvoorstelbaar verdriet en een onoplosbaar schuldgevoel. …
… dat ik voor het eerst aan zelfmoord dacht als de enig mogelijke oplossing voor een onverdraaglijke mate van geestelijke pijn.

Deel een
Begraven bovengronds. Een inleiding tot zelfmoord

1 De dood ligt binnen handbereik. Geschiedenis en samenvatting

37 … een ‘vrede die de wereld niet kan bieden’. Het is deze vrede die de suïcidale geest beheerst. In The Anatomy of Melancholy schreef Robert Burton:
‘ Ingebed in dit [melancholische] temperament… ligt het zaad van vuur … Overdag zijn ze voortdurend bang voor een of ander verschrikkelijk iets, en worden ze verscheurd door argwaan, angst, ontevredenheid, zorgen, schaamte, benauwenis enzovoort, als door even zovele ,wilde paarden, zozeer dat ze geen uur, geen minuut rust hebben, maar zelfs zonder het te willen erop gespitst zijn en er voortdurend aan denken; ze kunnen het niet vergeten, het knaagt dag en nacht aan hun ziel, ze worden onafgebroken gekweld… In deze akelige, lelijke en kwellende dagen, willen ze uiteindelijk, daar ze in dit ellendige leven geen troost, geen redmiddel vinden, door de dood van alles verlost worden… willen ze hun eigen slachter worden en zichzelf ombrengen.’

2 De woelingen van het hart meten. Definities en cijfers

Essay: Dit leven, deze dood

87 … De enige gedachte die je hierbij hebt is, wat je vele jaren geleden door een aalmoezenier hebt horen zeggen: ‘Ik weet niet waarom jonge mannen moeten sterven. Je zou toch denken dat het Gods hart zou breken.’

Deel twee
Alleen de hoop is weg. Psychologie en psychopathologie

3 Het oranje licht doven, de lamp uitdoen. De psychologie van zelfmoord

91 Elke weg die naar zelfmoord leidt is een eigen weg: uiterst eenzaam, ondoorgrondelijk en verschrikkelijk. Zelfmoord zal degene die haar beging, de laatste en minst erge van alle kwaden hebben geleken, en elke poging van de levenden om dit laatste terrein van een leven in kaart te brengen kan alleen schetsmatig zijn, en schrijnend onvolledig.
103 Virginia Woolf, die psychotische manische en depressieve perioden doormaakte, schreef in het eerste van twee afscheidsbrieven aan haar echtgenoot: ‘Ik weet zeker dat ik weer bezig ben gek te worden; ik weet ook dat we niet nog eens zo’n ver-
104 schrikkelijke periode kunnen doormaken. Ik begin stemmen te horen en kan me niet concentreren. Daarom doe ik wat me het beste lijkt om te doen.’ Enkele dagen later schreef ze nog een brief, en weer gaf ze haar krankzinnigheid de schuld van haar dood: ‘ Liefste, Ik wil je zeggen dat je me het volkomen geluk hebt gegeven. Niemand had meer kunnen doen dan jij gedaan hebt. Geloof dat alsjeblieft. Maar ik weet dat ik hier nooit overheen zal komen; bovendien verspil ik jouw leven. Het komt door deze krankzinnigheid. Niets of niemand kan me hiervan afbrengen. Jij kunt werken, een je zult veel beter af zijn zonder mij. …’ Hierna stopte Virginia Woolf haar zakken vol met zware stenen een liep de rivier in. …
Zelfmoord wordt niet veroorzaakt door één enkele ziekte of gebeurtenis; en het is zeker dat niemand alle, of zelfs maar het merendeel van de beweegredenen kent die iemand ertoe brengen zichzelf te doden. Maar er is bijna altijd sprake van psychopathologie en die kan een krachtige dodelijke werking hebben. Liefde, succes en vriendschap zijn niet altijd genoeg om tegenwicht te bieden aan de pijn …
106 Levensproblemen verhaasten een zelfmoord alleen, schreef Barton; ze zijn er niet de oorzaak van. Er is veel dat deze opvatting ondersteunt. Maar welke problemen verhaasten een zelfmoord het meest? En waarom? De tegenslagen, de sterfgevallen of echtscheidingen die tot een zelfmoord lijken te hebben geleid, zijn dezelfde rampen en teleurstellingen die ons allemaal overkomen. Toch zullen weinig mensen daarop reageren met zelfmoord. …
A.Alvarez: ‘De redenen die een zelfmoordenaar opgeeft zijn meestal toevallig gekozen. … De werkelijke beweegredenen die een mens ertoe brengen zich het leven te benemen liggen elders; ze behoren tot de innerlijke wereld vol kronkelwegen, tegenstrijdigheden en labyrinten die zich grotendeels aan het zicht onttrekt.’
107 Er zijn veel redenen om te denken dat stressvolle gebeurtenissen een psychiatrische ziekte zouden kunnen veroorzaken of verergeren. Als de onderliggende psychiatrische ziekte of biologische aanleg ernstig genoeg is, kunnen dergelijke gebeurtenissen zeker ook een rol spelen bij zelfmoord. We weten dat stress van grote invloed is, …
Toch is het verband tussen levens gebeurtenissen, stress en psychiatrische aandoeningen niet eenduidig. Mensen die manisch of depressief zijn, staan niet alleen onder invloed van de gebeurtenissen in hun leven maar hebben zelf ook een grote invloed op de wereld en de mensen om hen heen.
112 Een depressie maakt een einde aan dat vermogen. Wanneer de flexibiliteit en het aanpassingsvermogen van de geest door geestesziekte, alcohol- of drugsgebruik of andere psychiatrische stoornissen worden ondermijnd, kan hij zich moeilijker verweren. Ongeveer net zoals een aangetast immuunsysteem vatbaar is voor een willekeurige infectie, zo kan een ziek brein worden overvallen door toevallige gebeurtenissen.
114 Kortom, wanneer mensen suïcidaal zijn, is hun denken verlamd, hun keuzemogelijkheden lijken beperkt of afwezig, hun stemming is wanhopig en hun hele psychische toestand is doortrokken van hopeloosheid. …
Dit gevoel het leven niet meer te kunnen hanteren, geen hoop meer te hebben, de toekomst uitsluitend negatief te zien is in feite een van de meest consistente waarschuwingssignalen voor zelfmoord. …studies aangetoond dat er een sterk verband bestaat tussen het ontbreken van hoop en zelfmoord, … Mensen zijn blijkbaar in staat depressies te verdragen of te verduren zolang ze maar geloven dat er verbetering in zal komen. Als die overtuiging wankelt of verdwijnt, wordt zelfmoord het gekozen alternatief.

4 De last van de wanhoop. Psychopathologie en zelfmoord

120 Het meest voorkomende gemeenschappelijke element bij zelfmoord is psychopathologie of geestesziekte; van de afzonderlijke geestesziekten is een betrekkelijk klein aantal in het bijzonder en overduidelijk verbonden met de zelf toegebrachte dood: dat zijn de stemmingstoornissen (depressie en manisch depressieve stoornis ), schizofrenie, borderline en antisociale persoonlijkheidsstoornissen, alcoholisme en drugsverslaving.
… in alle onderzoeken tot nu toe had dan ook 90 tot 95 procent van de mensen die zelfmoord hadden gepleegd, een diagnosticeerbare psychiatrische ziekte.
123 Dit boek gaat vooral over zelfmoord bij betrekkelijk jonge en overigens lichamelijk gezonde mensen, en daarom zijn de overwegingen over zelfdodingen die in de context van een terminale ziekte worden gepleegd hier minder relevant dan ze zouden zijn in een verhandeling over zelfmoord bij ouderen.
124 Stemmingsstoornissen, of stemmingsstoornissen in combinatie met alcohol- en drugsgebruik zijn verreweg de meest voorkomende psychiatrische toestanden in verband met zelfmoord. In feite is er bij mensen die zichzelf doden bijna altijd een of andere vorm van depressie aanwezig. …
In ernstige vorm legt een depressie alle anders vitale krachten die ons tot een menselijk wezen maken, lam, en veroorzaakt in plaats daarvan een troosteloze, wanhopige en doffe toestand. Het is een onvruchtbare, vermoeiende en agiterende toestand; een toestand zonder hoop of energie; een wereld die, in de woorden van A. Alvarez ‘verstikkend en zonder uitweg’ is. Het leven is bloedeloos, mat, en toch aanwezig genoeg om een verstikkend, afschuwelijk lijden te veroorzaken.
143 Angststoornissen daarentegen vergroten de kans op zelfmoord, vooral wanneer ze gepaard gaan met paniekaanvallen of ernstige depressie. De kenmerkende symptomen van deze stoornissen – overmatige angst en gepieker, slaapstoornissen, gespannen spieren, prikkelbaarheid, vermoeidheid en rusteloosheid – zijn vaak al lang bestaande elementen in het leven van iemand die hieraan lijdt. Er komen vaak symptomen van depressie bij voor.
151 Helaas gaan geestesziekte en alcoholisme of drugsverslaving vaak samen. Twee van de drie mensen met manisch-depressieve stoornis en een van de vier mensen met een depressie hebben substantiële alcohol- of drugsproblemen; de cijfers voor mensen met schizofrenie zijn bijna even hoog. Gevaarlijker is dat mensen die tegelijk geestesziek zijn en een alcohol- of drugsprobleem hebben, een veel groter risico lopen een zelfmoordpoging te doen of zelfmoord te plegen.

5 Wat maakt het uit, of strop of kousenband. Methoden en plaatsen

153
We sterven maar één keer, dus wat maakt het uit,
of strop of kousenband, vergif, pistool of zwaard, …
de ellende van het mensenleven kort?
De oorzaak mag verschillen, ’t resultaat is één:
Alles neigt naar een gemeenschappelijk vergaan.
Thomas Chatterton

Essay: Het leeuwenperk


Deel drie
Aandriften van nature, de smet in het bloed. De biologie van zelfmoord

6 Een duik in diepe wateren. Genetische en evolutionaire perspectieven

197 Er zijn meer dan dertig familie studies naar zelfmoord geweest, en uit bijna alle recentelijk uitgevoerde onderzoeken blijkt er een sterke stijging van het aantal zelfmoorden en suïcidale gedragingen te bestaan bij de familieleden van mensen die zelfmoord plegen of een serieuze poging daartoe doen. In onderzoeken naar kinderen en volwassenen en in studies over patiënten met psychiatrische ziekten blijken degenen die zelfmoord plegen, twee keer zo vaak een familiegeschiedenis met zelfmoord te hebben als degenen die geen zelfmoord plegen.
200 als één helft van een eeneiige tweeling een serieuze zelfmoordpoging deed, deed bijna vijfentwintig procent van de andere tweelinghelften dat ook; bij de twee-eiige deed niemand het.
201 De resultaten van de tweelingstudies wijzen sterk in de richting van een genetisch effect, maar de interpretatie ervan wordt onvermijdelijk bemoeilijkt door gezinsdynamiek en andere psychologische zaken. …
Als er een significante genetische invloed op zelfmoord is, zou je een veel hoger zelfmoordcijfer verwachten bij de biologische ouders van geadopteerden die zelfmoord plegen dan bij de adoptiefouders. En dit is inderdaad gevonden …
202 Bij elkaar vormen de familie-, tweeling- en adoptiestudies een duidelijk argument voor een krachtige genetische invloed op zelfmoord en suïcidaal gedrag. Genen zijn natuurlijk maar een onderdeel van het complexe geheel dat zelfmoord is, maar als zij in botsing komen met psychologische en omgevingsfactoren kan dit, zoals we later zullen zien, het verschil uitmaken tussen leven en dood.
211 Uit verscheidene onderzoeken is gebleken dat zowel manisch-depressieve patiënten als hun verwanten ongewoon creatief zijn en academisch succesvol. In zeker twintig studies is aangetoond dat zeer creatieve personen vaker dan gemiddeld aan depressie en manisch-depressieve stoornis lijden. … De tol van zelfmoord onder beeldend kunstenaars, schrijvers, natuurwetenschappers,  deskundigen en anderen die veel invloed hebben gehad op de maatschappij, is zwaar.

7 Doodsbloed. Neurobiologie en neuropathologie

Essay: De kleuring van gebeurtenissen: de dood van Meriwether Lewis


Deel vier
Bouwen tegen de dood. Preventie van zelfmoord

8 Bescheiden magische eigenschappen. Behandeling en preventie

289 Medicaties en andere medische therapieën werken – vaak opmerkelijk goed – ter voorkoming of vermindering van het lijden
290 bij de ernstige psychiatrische ziekten die het vaakst in verband met zelfmoord voorkomen. Maar het is – behalve in het geval van lithium en vermoedelijk de antidepressiva en de nieuwere antipsychotica – minder duidelijk of ze de kans verkleinen dat een suïcidaal persoon een eind aan zijn leven zal maken. Medicaties, opname in een ziekenhuis en ECT redden vele levens, maar lang niet alle. Psychotherapie, of een goede therapeutische relatie met een arts, kan soms de doorslag geven voor het uiteindelijk leven of sterven van sommige patiënten. Het succes van de psychofarmacologie bij de behandeling van ernstige geestesziekten heeft er helaas toe geleid dat het belang van psychotherapie voor het genezen en in leven houden van patiënten op de achtergrond is geraakt. … uitvoerige, fraaie reeks onderzoeken die door Myrna Weissman en Gerald Klerman aan Yale University zijn uitgevoerd, waaruit bleek dat de combinatie van psychotherapie en antidepressiva beter tegen depressie werkte dan een van beide afzonderlijk, …
293 Het is uit klinisch en ethisch oogpunt niet te verdedigen dat de biologische en psychopathologische oorzaken en behandelingsmogelijkheden van zelfmoord worden genegeerd. Maar het is evenmin te verdedigen als men de psychologische en sociale wortels van zelfmoord buiten beschouwing laat en potentieel werkzame psychologische en sociale behandelingsmogelijkheden laat liggen.
294 Morag Coate, een Britse schrijfster die aan ernstige, recidiverende psychosen leed, beschreef de levensreddende rol die de dokter had gespeeld:
‘Omdat het de artsen ter harte ging, en omdat een van hen nog in mij geloofde toen ik zelf nergens meer in geloofde, kan ik het nog navertellen. Het zijn niet alleen die artsen die riskante operaties uitvoeren of die in duidelijke noodsituaties levensreddende medicijnen geven, die op beslissen de momenten de weegschaal kunnen doen doorslaan naar leven of dood. Rustig in een spreekkamer met iemand zitten praten komt op het grote publiek waarschijnlijk niet over als een heldhaftig of dramatisch optreden. Er zijn in de geneeskunde veel verschillende manieren om levens te redden. Dit is er een van.’

9 Als samenleving. De volksgezondheid

10 Een half gehecht litteken. De nabestaanden

Epiloog

358 Het poëzie fragment dat ik op mijn bureau had liggen, was het fragment dat me naar het leven trok. Het is de laatste regel uit het gedicht ‘Disenchantments’ [Ontgoochelingen] van Douglas Dunn: Kijk naar de levenden, heb hen lief, en hou vol.