2 - Verslag Bijeenkomst 3 november 2006: Empathie

Inleiding Douwe

De definitie van empathie die in woordenboeken wordt gegeven is: het zich inleven in de belevingswereld van de ander, het zich kunnen verplaatsen in de gevoelens of gedachten van de ander. Letterlijk betekent empathie: invoelen. Sympathie is meer samen-voelen. Uitgangspunt is dat er sprake is van verschillende personen. Er is een scheiding tussen personen. Ten tweede kun je meteen stellen, op grond van het verschijnsel en de definitie van empathie, dat blijkbaar die scheiding niet absoluut is. Want de een kan zich verplaatsen in de ander. Dat betekent dat je werkelijk de plaats kunt innemen van de ander als eerste persoon, dat je op de plaats van de ander staat en vanuit die plaats de dingen ervaart en voelt. Dus er is in meerdere of mindere mate een identiteit van je eigen zelf met het zelf van de ander. Dat zit in dat begrip empathie opgesloten. Je kunt je in principe identificeren met alle levende wezens.
Empathie betekent op de plaats gaan staan van de ander, maar dit gebeurt meestal als door de uitbreiding van jezelf. Je breidt je eigen sfeer van zelfzijn, zodat die sfeer van die ander er ook invalt. En dat betekent dat jou zelfzijn ook het zelfzijn is van de ander. Dus die ruimte wordt groter dan de situatie waarin je opgesloten zit in je eigen ik-persoon. Als je dat energetisch gaat bekijken, betekent dat je je energetisch uitbreidt, als wezenlijke substantie van jezelfzijn. Daarin accepteer je de ander volledig als eigen zelfzijn. Dat is liefde. Dus het is de uitbreiding van je eigen zelfzijnsenergie naar de ander toe.
Empathie is meer dan onderlinge afstemming van afgescheiden individuen. Er is iets veel fundamentelers aan de gang: je kunt de plaats innemen van de ander, je voelt als die ander in de eerste persoon, hoe die ander zich als eerste persoon ervaart. Dat betekent dat er geen gescheiden zelfzijn is.
Bij empathie is er dus de doorbreking van de grenzen tussen personen tot een zekere mate van non-dualiteit. Maar, empathie is er altijd al. In de tijd komt de eenheid, de symbiose en empathie vóór gescheidenheid. Eerst en fundamenteel is er ongescheidenheid en alleen daarom is empathie mogelijk. Het begrip empathie vooronderstelt het begrip non-dualiteit, het niet-gescheiden zijn. Het feit van empathie is alleen mogelijk op grond van feitelijke non-dualiteit.

In de relatie tussen psychotherapeut en cliënt zal er meer sprake zijn van empathie naarmate de psychotherapeut meer open is. Er zijn verschillende vormen en gradaties van empathie. Het gaat om de mate waarin je je in de ander kunt verplaatsen. Bij empathie gaat het om gevoelig zijn, in de eerste persoon. Er is geen sprake van objectiviteit. Zie voor verschillende gradaties ook het artikel van Olaf de Haas. Echter de Haas komt niet tot wat empathie eigenlijk is.
Er is een grootschalig onderzoek geweest naar het effect van allerlei soorten psychotherapie en wat daaruit kwam was dat er slechts één factor was die werkzaam was en dat was empathie.
Wat is het belangrijkst in de therapie? Dat de cliënt een grotere ruimte gaat ervaren, als het minder zwaar is geworden voor die persoon. Wat voor probleem er ook maar is, openheid/ruimte en inhoudelijke kennis zijn belangrijke factoren. De vraag is of al die inhoudelijke kennis die een psychotherapeut in zijn opleiding moet verstouwen wel allemaal nodig is. En wat is de rol van methoden? Die zijn betrekkelijk, niet wezenlijk, zie het effectiviteitsonderzoek. Eigenlijk is een methode alleen maar een manier om met elkaar in gesprek te treden. Vergelijk het met de satsang. Daar worden woorden gezegd, maar zijn die nu essentieel? Nee. Het gesprek is een aanleiding om dingen bewust te laten worden. Daar gaat het om. Wanneer de openheid bij de psychotherapeut radicaal is, dan werkt dat onmiskenbaar door naar de cliënt toe. Dan is er integratie van alles in de grote ruimte; dat is heling. Eigenlijk hoef je als psychotherapeut maar heel weinig te doen. Openheid betekent zo min mogelijk inperkingen hebben, helderheid van ruimte, uitbreiding van bewustzijn en gevoel, van zelfzijn, naar de ander toe.
Natuurlijk zijn er allerlei gradaties van empathie, maar je hebt ook een notie van de hoogste vorm: een zuivere openheid zonder invulling. Dan is er niet meer een ik die zit te oordelen en die zich in stand wil houden. Als er nog een ik is met zijn eigen belangen en afweer, dan kom je niet diep. De psychiater en psychotherapeut komen in hun werk al heel gauw uit bij zware angsten. Als zij niet vrij zijn van zichzelf, gaan ze niet echt op die angsten in. Totale openheid kent geen weerstanden en verdedigingsmechanismen. Dat is een negatieve aanduiding. Een positieve beschrijving is: ook de ander zijn en bewust-zijn van de gezamenlijke grote ruimte waarin het vastzittende mag oplossen.
Eigenlijk zou ik nog eens een boekje moeten schrijven over openheid als basisfactor bij de hulpverlening. Het belang van openheid zou consequenties moeten hebben voor de opleiding.

Uitwisseling
Na de pauze hebben we, zonder Douwe, uitvoerig uitgewisseld wat onze ideeën en gedachten zijn bij empathie en non-dualiteit. Geleidelijk aan vond er een toespitsing plaats op mindfulness. Enkele punten zullen hier genoemd worden.
Het is de moeite waard om bij een volgende keer het thema “non-specifieke factoren” uit te diepen. Empathie zou ook een non-specifieke factor genoemd kunnen worden. Empathie en non-specifieke factoren zouden een mooie doorgangspoort kunnen zijn naar non-dualiteit en openheid.
Een belangrijke vraag die aan de orde kwam was hoe wij met onze non-dualistische visie en ervaringen kunnen aansluiten bij de gevestigde psychotherapeuten en andere hulpverleners. Vergelijk het maar eens met mindfulness. Kabat-Zin heeft lang nagedacht hoe hij zijn benadering zou noemen. Meditatie zou velen afstoten. In het ziekenhuis waar hij werkte zou dat zeker niet geaccepteerd worden. Hij kwam uit bij mindfulness, aandachttraining en dat is enorm aangeslagen. Zoiets zouden wij ook moeten verzinnen voor hulpverlening vanuit non-dualistisch perspectief.
Een volgend punt was dat mindfulness het gevaar in zich heeft om een techniek te blijven, zonder dat deze tot inzicht leidt. Bij teveel nadruk op de techniek kan het al gauw een streven worden, dat te sterk is en daarom averechts gaat werken, zoals het bijna obsessief aandachtsoefeningen gaan doen. Het nut van mindfulness is wel dat door aandachtsoefeningen er dis-identificatie plaatvindt. Dit is dan wel binnen het subject. Advaita verwijst naar het bewustzijn dat er altijd al is en dat voorafgaat aan het subject en ook het object. Advaita lijkt verder te gaan, het subject voorbij. Ook als je ontspanningsoefening doet in het kader van Advaita, dan ga je naar het gebied van stilte en je richt je aandacht niet specifiek op iets, hetgeen je wel doet bij mindfulness.

Volgende bijeenkomst
De volgende bijeenkomst zal plaatsvinden op vrijdag 26 januari 2007, 19:00 uur. Het thema zal zijn: “Mindfulness en Non-Dualiteit”. Douwe zal weer een inleiding geven. Ondertussen groeit het aantal teksten over psychotherapie en non-dualiteit op onze website. Verzoek aan jullie is om nota te nemen van de teksten. Nieuwe teksten en ervaringsverslagen blijven van harte welkom.

15 december 2006, Paul Soons