Symposium Verknipt of verlicht?

Bibliotheektheater Rotterdam, 14 december 2001




De thematiek

Mede onder invloed van de ontkerkelijking die in onze maatschappij heeft plaatsgevonden, zoeken steeds meer mensen individueel naar antwoorden op zingevingsvraagstukken. Daarbij wordt vaak aansluiting gezocht bij spirituele tradities – niet zelden uit het Oosten – waarin gestreefd wordt naar zogeheten verlichtingservaringen. Vanuit psychiatrisch perspectief bezien, zijn dit soort ervaringen niet geheel onproblematisch. Op het symposium zullen drie kernproblemen worden besproken.

Het eerste probleem is de afbakening tussen spirituele verlichtingservaringen en psychosen. Spirituele verlichtingservaringen kunnen van verschillende aard zijn, maar lijken toch in ieder geval met elkaar gemeen te hebben dat de dagelijkse werkelijkheid op een radicaal andere manier wordt bezien. Ook bij psychosen is er sprake van een fundamenteel andere werkelijkheidsbeleving. De vraag dringt zich dan ook op of, en zo ja in hoeverre, spirituele verlichtingservaringen verschillen van psychosen. Is een verlichtingservaring meer dan een waan? Zijn er criteria te geven die het een van het ander onderscheiden? (drs. Norbert Scheepers)

Het tweede probleem is de spanning tussen ego-opbouw en ego-afbraak. In het algemeen komt het streven naar verlichtingservaringen neer op een afbreking van het ego, ten gunste van ervaringen van non-dualiteit. Dat lijkt haaks te staan op een fundamenteel uitgangspunt binnen de psychiatrie, namelijk dat een stevig ontwikkeld ego een noodzakelijke voorwaarde voor geestelijke gezondheid is. Een voor de hand liggende vraag is dan ook: vormt het streven naar spirituele ervaringen van non-dualiteit niet per definitie een ondermijning van geestelijke gezondheid? Zijn er eigenlijk wel duidelijke grenzen te trekken tussen spirituele verlichtingservaringen en depersonalisatie? Mogelijk spelen bij deze ego-problematiek definitiekwesties een doorslaggevende rol. Misschien moet er een onderscheid worden gemaakt tussen een psychologisch ego en een spiritueel ego. Maar ook dan kan vanuit psychiatrisch perspectief een belangrijke vraag worden gesteld: moet een individu niet eerst naar een gezond psychologisch ego streven voordat het zich aan non-dualiteitservaringen gaat wagen? (dr. Douwe Tiemersma)

Het derde probleem wordt opgeroepen door onderzoek binnen de neurobiologie, een wetenschap die voor de moderne psychiatrie steeds belangrijker wordt. Psychische verschijnselen worden in verband gebracht met processen die zich in de hersenen afspelen. Als ervan uitgegaan wordt dat ook een spirituele verlichtingservaring een psychisch verschijnsel is, kan vanuit de neurobiologie de vraag worden gesteld welke hersenprocessen met een spirituele verlichtingservaring in verband kunnen worden gebracht en of er in dit opzicht overeenkomsten dan wel verschillen zijn met psychiatrische aandoeningen. Indien verlichtingservaringen corresponderen met aantoonbare hersenprocessen, doet zich het probleem voor wat de aard van dit verband is. Worden verlichtingservaringen veroorzaakt door neurofysiologische processen? Zijn ze er geheel toe te reduceren? (prof. dr. Dick Swaab)

Aan bovengenoemde problemen zijn filosofische aspecten te onderkennen. Voor een deel zullen deze aan de orde komen in de lezing van dr. Tiemersma. Daarnaast zullen ze tot uitdrukking worden gebracht in de inleiding tot het symposium (dr. Jan Bor) en in de forumdiscussie (naast eerder genoemde sprekers, prof. dr. Andries van Dantzig en prof. dr. Otto Duintjer).


Aankondiging

Verknipt of verlicht?

Symposium met: dr. Jan Bor, prof. dr. Andries van Dantzig, prof. dr. Otto Duintjer, drs. Norbert Scheepers, prof. dr. Dick Swaab en dr. Douwe Tiemersma




Datum:    vrijdag 14 december
Tijd:        13.30-17.30 uur
Plaats:     Bibliotheektheater, Hoogstraat 110, Rotterdam
Toegang: ƒ 25,00
Informatie:010-4790809 / www.spiritualiteit-filosofie.nl


In hun zoektocht naar spiritualiteit komen steeds meer mensen in aanraking met stromingen en tradities waarin gestreefd wordt naar zogenaamde verlichtingservaringen. Vanuit psychiatrisch perspectief bezien, is deze ontwikkeling niet geheel onproblematisch. Terwijl in de psychiatrie een ‘normale’ realiteitsbeleving en een stevig gevormd ego als noodzakelijke voorwaarden voor een gezonde persoonlijkheid worden gezien, lijkt de kern van spirituele verlichting juist te bestaan uit een zeer bijzondere beleving van de realiteit en een afbraak van het ego.

Voor een psychiater rijst dan al gauw de vraag hoe een verlichtingservaring te onderscheiden is van een psychiatrische stoornis, in het bijzonder van een psychose. Als er al verschillen kunnen worden geformuleerd, blijven er andere dringende vragen over. Kan iedereen zomaar ‘het spirituele pad’ op, zonder begeleiding van iemand die oog heeft voor de psychiatrische gevaren? Zijn alle methoden die naar verlichting zouden moeten leiden, vanuit psychiatrisch oogpunt bezien wel even wenselijk?

Ook vanuit filosofisch perspectief roept het onderscheid tussen verlichting en psychiatrische stoornis interessante vragen op. Welke verschillende benaderingen zijn er mogelijk om de relatie tussen psychose en verlichting te verhelderen? Hoe kunnen de eventuele overeenkomsten en verschillen in existentiële ervaring worden omschreven? Is spirituele verlichting te reduceren tot iets anders?

Voor het beantwoorden van deze laatste vraag zijn ook de inzichten van de neurobiologie van belang. In deze zich snel ontwikkelende tak van wetenschap, die steeds belangrijker wordt voor de moderne psychiatrie, wordt de werking van de hersenen bestudeerd. Wat is er vanuit dit perspectief te zeggen over verschillen en overeenkomsten tussen verlichtingservaringen en psychiatrische stoornissen? En hoe moeten we het verband zien met andere ervaringen?

Op deze vragen zullen psychiater drs. Norbert Scheepers, filosoof dr. Douwe Tiemersma en neurobioloog prof. dr. Dick Swaab op het symposium antwoorden proberen te formuleren. Na hun lezingen gaan zij  in debat, met elkaar en met de forumleden prof. dr. Andries van Dantzig, psychiater, en prof. dr. Otto Duintjer, filosoof. Dit zullen zij doen onder leiding van filosoof dr. Jan Bor, die tevens optreedt als dagvoorzitter en inleider.


Personalia

Dr. Jan Bor is filosoof en columnist. Hij promoveerde op een studie over Henri Bergson en redigeerde een aantal Nederlandstalige boeken op het gebied van filosofie, waaronder 25 Eeuwen filosofie en  De verbeelding van het denken; geïllustreerde geschiedenis van de westerse en oosterse filosofie. Hij doceert aan de Hogeschool van Amsterdam en bij de Stichting Filosofie Oost West in Utrecht.

Prof. dr. Andries van Dantzig is psychiater en emeritus hoogleraar psychotherapie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij bekleedde verschillende bestuurlijke functies in de geestelijke gezondheidszorg en publiceerde diverse boeken en artikelen. Zijn recentste boek is Mensen onder elkaar.

Prof. dr. Otto Duintjer is emeritus hoogleraar kennisleer en metafysica aan de Universiteit van Amsterdam (van 1970 tot 1987). In de periode van 1987 tot 1997 luidde zijn leeropdracht filosofie en spiritualiteit. Hij schreef onder andere Rondom regels, Rondom metafysica en Hints voor een diagnose; naar aanleiding van Kant. Tegenwoordig is hij actief betrokken bij de Stichting Filosofie Oost West.

Drs. Norbert Scheepers is psychiater. Hij is als gerontopsychiater verbonden aan het Van Foreest Centrum voor ouderenpsychiatrie in Alkmaar. Tevens is hij als psychotherapeut werkzaam in een eigen praktijk. Hij is redacteur van het tijdschrift Panta, waarin hij ook regelmatig zelf publiceert over het grensgebied tussen psychiatrie en spiritualiteit.

Prof. dr. Dick Swaab is arts. In 1978 werd hij directeur van het Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek en in 1979 hoogleraar neurobiologie aan de medische faculteit van de Universiteit van Amsterdam. In 1985 richtte hij de Nederlandse Hersenbank op, waarvan hij directeur werd. Sinds enige jaren is hij gasthoogleraar in China (Hefei en Beijing). Hij heeft een groot aantal wetenschappelijke publicaties op zijn naam staan.

Dr. Douwe Tiemersma is filosoof. Sinds de jaren ’70 combineert hij zijn werk als docent wijsgerige antropologie en niet-westerse wijsbegeerte aan de Erasmus Universiteit Rotterdam met zijn activiteiten als spiritueel leraar (advaita) en geeft hij les in yoga en meditatie. Hij is eindredacteur van het blad InZicht, Wegen van radicaal zelfonderzoek (uitg. Altamira-Becht) en inspirator van het Advaita Centrum.


Programma

13.00 - 13.30 uur -  ontvangst

13.30 - 13.45 uur - opening en inleiding
dr. Jan Bor

13.45 - 14.15 uur - Psychose of verlichting: zegeningen en gevaren van het transpersoonlijke
drs. Norbert Scheepers

14.15 - 14.45 uur - De gekte van de verlichting en de bijna-verlichting van de gekte
dr. Douwe Tiemersma

14.45 - 15.15 uur - Verknipt of verlicht: het blijft neurobiologie
prof. dr. Dick Swaab

15.15 - 15.30 uur - pauze

15.30 - 16.45 uur - forumdiscussie met prof. dr. Andries van Dantzig en prof. dr. Otto Duintjer

16.45 - 17.30 uur – borrel met pianospel van Erik Eldor Koudijs


Teksten

De lezing van Douwe Tiemersma ‘De gekte van de verlichting en de bijna-verlichting van de gekte’ is gepubliceerd in: Douwe Tiemersma (red.), Psychotherapie en non-dualiteit. 3e Advaita Symposium, Advaita Centrum, Leusden 2003.