2 - Over empathie

Een inleiding op de bijeenkomst op 3 november 2006 van de Werkgroep Psychotherapie en Non-Dualiteit

Douwe Tiemersma


De definitie van empathie die in woordenboeken wordt gegeven is: het zich inleven in de belevingswereld van de ander, het zich kunnen verplaatsen in de gevoelens of gedachten van de ander. Letterlijk betekent empathie: invoelen. Sympathie is meer samen-voelen. Uitgangspunt is dat er sprake is van verschillende personen. Er is een scheiding tussen personen. Ten tweede kun je meteen stellen, op grond van het verschijnsel en de definitie van empathie, dat blijkbaar die scheiding niet absoluut is. Want de een kan zich verplaatsen in de ander. Dat betekent dat je werkelijk de plaats kunt innemen van de ander als eerste persoon, dat je op de plaats van de ander staat en vanuit die plaats de dingen ervaart en voelt. Dus er is in meerdere of mindere mate een identiteit van je eigen zelf met het zelf van de ander. Dat zit in het begrip empathie opgesloten. Je kunt je in principe identificeren met alle levende wezens.
Empathie betekent op de plaats gaan staan van de ander, maar dit gebeurt meestal op de wijze van een uitbreiding van jezelf. Je breidt je eigen sfeer van zelfzijn uit, zodat die sfeer van die ander er ook invalt. En dat betekent dat jouw zelfzijn ook het zelfzijn is van de ander. Dus die ruimte wordt groter dan de situatie waarin je opgesloten zit in je eigen ik-persoon. Als je dat energetisch gaat bekijken, betekent dat je je energetisch uitbreidt, als wezenlijke substantie van zelf-zijn. Daarin accepteer je de ander volledig als eigen zelf-zijn. Dat is liefde. Dus het is de uitbreiding van je eigen zelf-zijnsenergie naar de ander toe.
Empathie is meer dan onderlinge afstemming van afgescheiden individuen. Er is iets veel fundamentelers aan de gang: je neemt de plaats in van de ander, je voelt als die ander in de eerste persoon, hoe die ander zich als eerste persoon ervaart. Dat betekent dat er geen gescheiden zelfzijn is. Bij empathie is er dus de doorbreking van de grenzen tussen personen tot een zekere mate van non-dualiteit.
Deze empathie is er altijd al. In de tijd komt de eenheid, de symbiose en empathie vóór gescheidenheid. Eerst en fundamenteel is er ongescheidenheid en alleen daarom is empathie mogelijk. Het begrip empathie vooronderstelt het begrip non-dualiteit, het niet-gescheiden zijn. Het feit van empathie is alleen mogelijk op grond van feitelijke non-dualiteit.

In de relatie tussen psychotherapeut en cliënt zal er meer sprake zijn van empathie naarmate de psychotherapeut meer open is. Er zijn verschillende vormen en gradaties van empathie. Het gaat om de mate waarin je je in de ander kunt verplaatsen. Bij empathie gaat het om gevoelig zijn, in de eerste persoon. Er is geen sprake van objectiviteit. Zie voor verschillende gradaties ook het artikel van Olaf de Haas. Echter De Haas komt niet toe aan wat de eigenlijke empathie.
Wat is het belangrijkst in de therapie? Dat de cliënt een grotere ruimte gaat ervaren, en dat het minder zwaar wordt voor die persoon. Wat van de hulpverlener wordt gevraagd, is dus bij elk probleem openheid/ruimte. Daarbij komt de inhoudelijke vakkennis, maar het is de vraag of al die inhoudelijke kennis die een psychotherapeut in zijn opleiding moet verstouwen wel allemaal nodig is. En wat is de rol van methoden? Die zijn betrekkelijk, niet wezenlijk, zie het effectiviteitsonderzoek. Uit een grootschalig onderzoek naar het effect van allerlei soorten psychotherapie kwam het resultaat dat er slechts één factor was die werkzaam was en dat was empathie.
Eigenlijk is een methode alleen maar een manier om met elkaar in gesprek te treden. Zie maar eens naar de satsang. Daar worden woorden gezegd, maar zijn die nu essentieel? Nee. Het gesprek is een aanleiding om dingen bewust te laten worden. Daar gaat het om. Wanneer de openheid bij de psychotherapeut radicaal is, dan werkt dat onmiskenbaar door naar de cliënt toe. Dan is er integratie van alles in de grote ruimte; dat is heling. Eigenlijk hoef je als psychotherapeut maar heel weinig te doen. Openheid betekent zo min mogelijk inperkingen hebben, helderheid van ruimte, uitbreiding van bewustzijn en gevoel, van zelfzijn, naar de ander toe.
Natuurlijk zijn er allerlei gradaties van empathie, maar je hebt ook een notie van de hoogste vorm: een zuivere openheid zonder invulling. Dan is er niet meer een ik die zit te oordelen en die zich in stand wil houden. Als er nog een ik is met zijn eigen belangen en afweer, dan kom je niet diep. De psychiater en psychotherapeut komen in hun werk al heel gauw uit bij zware angsten. Als zij niet vrij zijn van zichzelf, gaan ze niet echt op die angsten in. Totale openheid kent geen weerstanden en verdedigingsmechanismen. Dat is een negatieve aanduiding. Een positieve beschrijving is: ook de ander zijn en bewust-zijn van de gezamenlijke grote ruimte waarin het vastzittende mag oplossen.
Eigenlijk zou ik nog eens een boekje moeten schrijven over openheid als basisfactor bij de hulpverlening. Het belang van openheid zou consequenties moeten hebben voor de opleiding.